Görmenin Mimarisi: Panoptikon’un Sessiz İktidarı

Mimarlık sadece mekân üretmek değil; aynı zamanda davranış biçimlerini, ilişkileri ve iktidarın dolaşımını şekillendiriyor. Bazı yapılar, kendi fiziksel sınırlarının çok ötesine geçen bir denetim mekanizması kuruyor. Jeremy Bentham’ın 18. yüzyıl sonunda geliştirdiği Panoptikon tasarımı, bu türden bir mimari düşüncenin ürünü olarak ortaya çıkıyor. Tasarım, gözetimi sistematikleştirirken aynı zamanda bireyin iç dünyasına sızan bir iktidar biçimi yaratıyor.

Panoptikon planında merkezde bir gözetleme kulesi yer alıyor. Bu kulenin etrafına dairesel biçimde dizilmiş hücreler açılıyor. Hücrelerin içi tamamen aydınlık kalırken, kule karanlıkta duruyor. Gözetleyen görünmüyor, ama gözetlenen her an izlenme ihtimalini taşıyor. Bu ihtimal, bireyin kendi davranışlarını denetlemesi için yeterli oluyor. Böylece ceza, dışsal bir müdahale olmaktan çıkıyor; kişi kendi üzerindeki iktidarı içselleştirerek davranışını sürekli kontrol altında tutmaya başlıyor.

Bentham, bu tasarımı sadece hapishaneler için değil; okul, hastane, fabrika gibi birçok kamusal kurum için öneriyor. Gözlemin sürekliliği değil, gözlemlenme ihtimali davranışı şekillendiriyor. Mekân, yalnızca barınma ya da üretim alanı değil; aynı zamanda bir davranış rejiminin taşıyıcısı hâline geliyor.

Yüzyıllar sonra Michel Foucault, Panoptikon’u modern toplumun genel işleyişiyle ilişkilendiriyor. Disiplin ve Ceza adlı eserinde Foucault, Panoptikon’u soyut bir metafor olarak değil, modern disiplin toplumunun somut bir prototipi olarak ele alıyor. Modern iktidar artık cezalandırmayı meydanlarda sergilemiyor; bunun yerine bireyin bedenine, davranışına ve hatta düşüncesine nüfuz ederek onu sessizce dönüştürüyor. Panoptikon, bu dönüşümün mekânsal temsili olarak öne çıkıyor.

Foucault’ya göre bu yeni iktidar biçimi görünmüyor, ama her yerde bulunuyor. İktidar, merkezi ve fiziksel bir güç olmaktan çıkıyor; ağ gibi örülüyor, dolaylı biçimde işliyor, bireyin kendisini sürekli olarak denetlemesini mümkün kılıyor. Gözetleyen artık sadece bir kişi ya da kurum değil; bireyin kendisi de bu sürecin bir parçası hâline geliyor.

Bu noktada mimarlık sessiz bir araç gibi çalışıyor. Panoptikon’un yapısal mantığı, görme ve görünme ilişkisini yeniden kurguluyor. Işık, pencere, yükseklik, merkeziyet gibi unsurlar; yalnızca estetik tercihler değil, davranış mühendisliğinin araçlarına dönüşüyor. Işık kontrol ediyorsa, açıklık da gizlenmeyi imkânsız kılıyor. Göz, duvarlardan sızarak dolaşmaya başlıyor.

Tony Bennett, bu mekânsal iktidar mantığını 19. yüzyılın müzeleri, sergi salonları ve fuarları üzerinden yeniden ele alıyor. The Exhibitionary Complex adlı çalışmasında, Panoptikon’un içe kapalı yapısının aksine, bu alanların dışa açık ama yine de düzenleyici bir işlev taşıdığını ortaya koyuyor. Müzeler artık yalnızca bilgi sunmuyor; ziyaretçilerin davranışını da biçimlendiriyor. Herkesin her şeyi görebildiği bu yeni mimari düzende, görme eylemi toplumsallaşıyor. Ancak bu özgürleştirici bir deneyim yaratmıyor; aksine, bireyin nerede durması, nasıl hareket etmesi ve nereye bakması gerektiği daha da belirginleşiyor.

Bennett, sergi mekânlarında bireyin yalnızca izleyici olmadığını vurguluyor. Kişi aynı zamanda gösterinin bir parçasına dönüşüyor. Üzerine yöneltilen bakış kadar, kendi bakışıyla da şekilleniyor. Bu yapılar, hem nesneleri hem de bireyleri görünür kılarken, bir tür kültürel denetim teknolojisi olarak işliyor.

Panoptikon, bireyi izlenebilir kılarak disipline ediyor. Sergi mekânları ise bireyi görünür kılarak düzenliyor. İkisi de davranış üzerinde etkili olan mimari araçlar geliştiriyor. Foucault’nun analizinde nasıl ki hapishaneler birer disiplin fabrikası hâline geliyorsa, Bennett’in çalışmasında da müzeler aynı işlevi estetik ve kültürel bir dille yerine getiriyor.

Bugünün açık ofisleri, cam cepheli yapıları, güvenlik kameralarıyla donatılmış kamusal alanları; bu tarihsel çizginin güncel izdüşümleri olarak varlığını sürdürüyor. Panoptikon artık sadece bir cezaevi planı olarak kalmıyor; modern kentin, kurumların ve iç içe geçmiş mimari düzenlerin içinde kendine yeni bedenler buluyor.

Mimarlık, bu sistemin sessiz mimarı olarak davranıyor. Her plan çizimi, her koridor yönü, her bakış hattı; bireyin hareketini yönlendiriyor. İktidar bazen bir kulede, bazen bir galeride, bazen bir gözetleme ekranında dolaşıyor. Ve biz, her seferinde bir başka düzlemde, hem izliyor hem de izleniyoruz.